شفاف بگوییم…
20 خرداد 1399
فسلفه‌ی زمان: یک ترکیب نحوی بی‌محتوا؟
20 خرداد 1399
از زمانی که انسان شروع به تفکر و تفلسف کرده‌است، زمان از مسائل مهم و شگفت برای او بوده. مسائلی مانند این‌که آیا زمان به‌طور مستقل از ذهن ما وجود بیرونی دارد؟ چه چیزی باعث جریان یک‌سویه و وجود پیکان زمان می‌شود؟ آیا به‌جز زمانِ اکنون زمان‌های دیگری نیز وجود دارد؟ آیا زمان مطلق است؟ آیا تفاوتی بنیادی بین حال و آینده و گذشته وجود دارد و علیت همواره برقرار است؟ تمام این‌ها مسائلی هستند که انسان‌ها از گذشته‌های دور به فکرکردن دربارۀ آن‌ها پرداخته‌اند و این دغدغه‌ها و کنجکاوی، به پیدایش شاخه‌ای در فلسفه و فلسفۀ تحلیلی با عنوان فلسفۀ فضا و زمان انجامیده‌است که با هستی‌شناسی و معرفت‌شناسیِ این دو سروکار دارد.
متفکرین بزرگی در طول تاریخ از سال های 2600 قبل از میلاد به بررسیِ چیستی زمان پرداخته‌اند. اندیشمندان پرآوازه و متعددی چون پارانمیدس، افلاطون، ارسطو، کانت، اسپینوزا، لیب‌نیتز، نیوتن، هایدگر، ملاصدرا، ابن‌سینا و… از دیدگاه‌های مختلف معرفتی و علمی و مفاهیمِ آن به این مسئله پرداخته‌اند. در طول زمان و در طی این اندیشه‌ها شهود انسان‌ها نسبت به این مسئله بارها و بارها تغییر کرده‌است.
با ظهور علم مدرن و روش علمی، مفهوم زمان از اهمیت ویژه‌ای در فیزیک برخوردار شد و به هیئت جدیدی درآمد. پرسش‌هایی مثل این‌که آیا زمان در خارج از ذهن انسان وجود دارد و تفاوت‌های بین دیدگاه‌های رئالیستی و ایده‌آلیستی که توسط بزرگانی چون کانت پرورانده شد، هنوز توسط متفکرین پرداخته می‌شود. در سال‌های 1600 نیوتن در کارهای خود زمان و مکان را مطلق می‌پنداشت. از دید او زمان مستقل از ناظر و به‌صورت مطلق از ابد تا ازل وجود داشت. با فاصلۀ کمی، در کارهای ماخ و لیب‌نیتز مفاهیم زمان و مکان نسبی در علوم فیزیکی معرفی شد، اما این مسئله و اهمیت آن با ظهور نسبیت خاص و با کارهای انیشتن و لورنتز اهمیت دوچندان یافت.
از طرفی کنارگذاشتن چارچوب‌های مطلق و وابسته‌دانستن زمان به مشاهده‌گر و دستگاهِ وی و صلب‌کردن مفهوم مطلق‌بودن از آن، که به نظر می‌رسید زمان را هم همچون دیگر متغیرهای فیزیکی کرده‌است، و از طرف دیگر مشکلات مکانیک کوانتومی با نگاه‌داشتن همزمان موضعیت و علیت، که ارتباط تنگاتنگی با مفهوم زمان دارند، همه از نتایج ظهور این دیدگاه جدید بود که علاوه بر انقلابی که در علم مدرن ایجاد کرد لزومی بر بازتعریف و تغییر نگرش در معرفت و شهود کلاسیک ما از این مسئلۀ مهم را هم ایجاد کرد و دوباره پرسش‌های مهمی را در مورد چیستی زمان روبه‌روی ما قرار داد.
مسئلۀ زمان از منظر چیستی و فلسفی، همچنین در سال تحصیلی گذشته مورد توجه ژرفا بود و در سلسله‌نشست‌های فلسفه و فیزیک، جلسه‌ای با عنوان «آیا زمان واقعیت دارد؟» در آبان‌ماه سال ٩٧ با ارائۀ نیما نریمانی و مصاحبه‌ای از ون‌فراسن برگزار شد که مسائل جدیدی را پیش روی ما قرار داد. (مطلب «در باب فلسفه‌ی زمان» نوشتاری بود که بعد از این جلسه توسط یکی از اعضای ژرفا نگاشته و در سایت ژرفا منتشر شد.)
با چنین پیش‌زمینه‌ای، برای داشتن درکی بهتر از دامنۀ گستردگی مسئله و آشنایی با تأثیرات مختلف معرفت‌شناختی و ایدههای درخشان هزاران سال تفکر متفکرین، و ایدههای صاحب‌نظران فعلی، تصمیم گرفتیم این پروندۀ ویژه را باز کنیم و نگاهی عمیق‌تر و علمی‌تر به این موضوع بیاندازیم.
می‌توانید پروندۀ «فلسفۀ زمان» حلقۀ فلسفه و فیزیک را در ادامۀ همین پست و کانال تلگرامی ژرفا دنبال کنید.
